Âşık Veysel’in şiirlerinden 4 tanesinin dilbilgisi açısından çözümlenmesi

Yazar: smntsn
Özet:

·         Âşık Veysel’in şiirlerinden 4 tanesi (Acem Kızı, Ah Bir Ataş Ver, Çemberimde Gül Oya, Bana Yücelerden Seyreden Dilber) kullanılarak oluşturulmuştur.

·         Toplam 51 dize kullanılmıştır.

·         Toplam 198 sözcük içerisinden bağlaçlar, aynı sözcükler ve birçok ek almamış sözcük çıkarılmıştır.

·         Çekim ekleri çeşitleri belirtilmiştir.

Bu çözümlemelerdeki bazı kısaltmalar şu şekildedir:

Y.V. = Yardımcı Vokal
Y.K. = Yardımcı Konsonant

Yapım Ekleri:

F.İ.Y.E. = Fiilden İsim Yapım Eki
F.F.Y.E. = Fiilden Fiil Yapım Eki
İ.F.Y.E.= İsimden Fiil Yapım Eki
İ.İ.Y.E.= İsimden İsim Yapım Eki

Çekim Ekleri:

Çoğ.E. = Çokluk Eki
Hal.Ek = Hal /Durum Ekleri (Akkusativ, datif, loka…)
İy.E = İyelik Ekleri
Tam.E = Tamlama Ekleri (Tmlyn.E, Tmlanan.E ifadesi kullanılacaktır)
Kip Eki = Zaman ve şahıs belirtimiyle birlikte gösterilecektir.

Çırp-ın-ıp
çırp(mak) / ı: Yardımcı Vokal / n: F.F.Y.E  / ıp: F.İ.Y.E

Da
Bağlaç

Şanova-y-a
Şanova / y:Yardımcı konsonant / a: Hal.E Yönelme Durumu

Çık-ın-ca
Çık(mak) / ın-ca: F.İ.Y.E.

Eğlen
Eğlen (mek) : Fiil kök

Gal > Kal
Kal(mak) : Fiil Kök

Acem : İsim Kök

Kız-ı
Kız / ı: 3. Tekil İyelik Eki

Uğrun > Vokal kaybı gerçekleşmiştir.
Uğur > Uğ(u)r/ u: Yardımcı Vokal  / n: 2. Tekil İyelik Eki

Gaş > Kaş
Kaş : İsim Kök

Alt-ı-n-dan
Alt / ı: 2. Tekil İyelik Eki / n: Yardımcı konsonant / dan: Ablatif (Uzaklaşma) hali

Bak-ınca
bak(mak) / ınca: Zarf Fiil Eki

Can
can : İsim Kök

Telef
Telef: İsim Kök

Ediyor
et(mek) / i / yor : 3.Tekil Şahıs Zaman Eki ( Şimdiki zaman)

Gül : İsim kök

Sen-i
Sen (Zamir) – i: Akuzatif (Belirtme Durumu Hal Eki)

Sev-en
Sev(mek) / en: F.İ.Y.E (Sıfat Fiil)

Oğlan: İsim Kök

Neylesin > Ne eylesin
Ne (Soru) / eyle(mek) sin: 3. Tekil Şahıs Kişi Eki

Mal-ı
Mal / ı: Akuzatif (Belirtme Durum Eki)

Yum-duk-ça
Yum(mak) / duk-ça : F.İ.Y.E   

Göz-ü-n-den
Göz / ü: Yardımcı Vokal / n: 2. Tekil İyelik Eki / den: Ablatif (Ayrılma Durumu Eki)

Dök – er
Dök(mek) / er: 3. Tekil Geniş Zaman Çekim Eki

Mercan-ı
mercan / ı: Akuzatif ( Belirtme Durum Eki)

Burun: İsim Kök

Fındık: İsim Kök

Ağzı > Ağ(ı)z – ı
ağız / ı: Akkusatif

Kahve : İsim Kök

Fincan-ı
fincan / ı: 3. Tekil İyelik Eki (ayrıca tamlanan pozisyonundadır)

Cigara-m-ı
Cigara / m: 1. Tekil İyelik Eki / ı: Akkusatif (Belirtme Durum Eki)

Yak-a-y-ım
Yak(mak) / a: Yardımcı Vokal / y: Yardımcı Konsonant / ım: 1.Tekil Kişi Şahıs Eki

Sal-ı-n
Sal(mak) / ı: Yardımcı Vokal / n: Zamir “n”si /

Bak-a-y-ım
Bak(mak) / a: Yardımcı Vokal / y: Yardımcı Konsonant / ım: 1. Tekil Kişi Şahıs Eki

Ol-u-r
ol(mak) / u: Yardımcı Vokal / r: 3. Tekil Geniş Zaman Eki

Gemi-ler-i-n
Gemi / ler: Çokluk Eki / i: Yardımcı Vokal / n: 2. Tekil İyelik Eki

^ Üstteki kelimeyi grup içinde alırsak:
 Gemi / ler: Çok.E / in: Tamlayan // Direğ(k) / i: 3. T. İyelik > Tamlanan

Ol-u-r
ol(mak) / u: Yardımcı V. / r: 3. Tekil Geniş Zaman Kipi Eki

Efe-ler-in Yüreğ(k)-i
Efe / ler: Çok.E / in: Tamlayan // Yüreğ(k) / i: Tamlanan ( 1. Tekil İyelik)

Ataşı > Ateş-i
Ateş / i: Akuzatif (Belirtme Durumu)

Yan-sın
Yan(mak) / sın: 2. Tekil Kişi Şahıs Eki

Arka-daş-lar
arka/ daş: İ.İ.Y.E / lar: Çok.E

Uyku-lar-dan
uyku / lar: Çok.E / dan: Ablatif (Ayrılma Durumu Hal Eki)

Çember-i-m-de
Çember / i: Yardımcı vokal / m: 1. Tekil İyelik Eki / de: Lokatif (Bulunma Durumu)

Gül-me-dim
Gül(mek) / me: Olumsuzluk /di-m: 1. Tekil Şahıs görülen geçmiş zaman eki [m: 1.Tekil Kişi Şahıs Ekidir]

Kar-ı-yor-u-m
Kar(mak) / ı: Yardımcı V. / yor: Şimdiki Zaman Eki / u: Yard.V. / m: 1. Tekil Kişi Şahıs Eki

Gün-ler-i
Gün / ler: Çok.E. / i: Akuzatif ( Belirtme Durumu)

Say-a Say-a
Say(mak) / a: Yapım eki > İkileme oluşturulmuş ve zarf fiil durumuna geçmiştir.

Kıy-a-ma-m
Kıy(mak) / a: Yardımcı Vokal / ma: Menfii durum / m: 1. Tekil Kişi Şahıs Eki

Yor-ul-du
Yok(mak) / u: Yardımcı vokal / L: F.F.Y.E / du: 2. Tekil Görülen Geçmiş Zaman Kipi

Bilek-ler-i-m
Bilek / ler: Çok.E / i / m: 1. Tekil Kişi İyelik Eki

İsimden İsim Yapım Ekleri Taşıyan Sözcükler:

Yum-dukça
Yum(mak) / duk: F.İ.Y.E / ça : İ.İ.Y.E  (Zarf Fiil)

Arka-daş-lar
arka/ daş: İ.İ.Y.E / lar: Çok.E

İsimden Fiil Yapım Ekleri Taşıyan Sözcükler:

Şiirlerde bulunmamakta.

Fiilden İsim Yapım Ekleri Taşıyan Sözcükler:

Çırp-ın-ıp
çırp(mak) / ı: Yardımcı Vokal / n: F.F.Y.E  / ıp: F.İ.Y.E

Çık-ın-ca
Çık(mak) / ın  / ca: F.İ.Y.E. (Zarf Fiil Eki)

Sev-en
Sev(mek) / en: F.İ.Y.E (Sıfat Fiil)

Bak-ın-ca
bak(mak) /ın: F.F.Y.E /  ca: F.İ.Y.E

Yum-dukça
Yum(mak) / duk: F.İ.Y.E / ça : İ.İ.Y.E  (Zarf Fiil)

Fiilden Fiil Yapım Ekleri Taşıyan Sözcükler:

Çırp-ın-ıp
çırp(mak) / ı: Yardımcı Vokal / n: F.F.Y.E  / ıp: F.İ.Y.E

Yor-ul-du
Yok(mak) / u: Yardımcı vokal / L: F.F.Y.E / du: 2. Tekil Görülen Geçmiş Zaman Kipi

Çözümlemelerde Bulunan Yapım Eklerinin Tarihi Gelişimi:

N: Türkçede eskiden beri kullanılan çok işlek bir yapım ekidir. Vokalle biten fiillere doğrudan doğruya, konsonantla bitenlere vokal alarak eklenir. Tarihte önemli değişim yaşamamıştır.

L: Türkçede eskiden beri işlek olarak kullanılan fiilden fiil yapma ekidir. /–l/ ekinin Batı Türkçesinde vokalle biten kelimelerden sonra getirilmemesi bu ekin gelişme seyrini aydınlatmak ve şeklini tesbit etmekte ortaya bir takım güçlükler çıkarmaktadır.  Eski Türkçede ek sadece /-l/ şeklindedir. Eski Anadolu Türkçesinde nadir olarak vokalle biten bazı fiillere getirilmiştir.

Ca/Ce: İşlek olmayan eklerden biridir.

Ça: Eski Türkçede yalnız /ç/ şeklindeydi. Batı Türkçesinde başlangıçta /ç/ şeklinde olmasına rağmen Eski Anadolu Türkçesinde /c/ li şekilleri ortaya çıkmaya başlamıştır. Bugün /c/ ve /ç/ li şekiller konsonant uyumuna göre uygun şekilde kullanılmaktadır.

Daş/Taş: Başlıca fonksiyonu eşlik, ortaklık, mensubiyet ifade eden kelimeler oluşturmaktır. Eski Türkçeden beri kullanılır fakat sahası geniş değildir. Eski Türkçede ve Eski Anadolu Türkçesinde /daş/, /deş/, /taş/, /teş/ olarak dört şekli bulunmaktaydı. Batı Türkçesinde ek vokal ve konsonant uyumları dışına çıkarak çok şekilliliğini kaybetmiştir ve son zamanlara kadar yalnız /daş/ şekli kullanılmıştır. Bugün “kardeş” kelimesinde gördüğümüz ince şekli ise sadece klişeleşmişliğinden kaynaklanmaktadır. Bu arada Batı Türkçesinde son zamanlarda, esasa olarak /daş/ şeklinde olan ek konsonant uyumuna bağlanmaya başlanmış ve /taş/ şekli de ortaya çıkmıştır. Bugün /daş/, /taş/ olarak vokal bakımından tek şekillilik, konsonant bakımından çok şekillilik içindedir.

Acem Kızı

Çırpınıp  da  Şanova’ya  çıkınca

Eğlen  Şanova’da  gal  Acem kızı

Uğrun uğrun  gaş  altından  bakınca

Can telef  ediyor  gül  Acem kızı

Seni seven oğlan neylesin malı

Yumdukça gözünden döker mercanı

Burun fındık ağzı kahve fincanı

Şeker mi, şerbet mi  bal Acem kızı

Ah Bir Ataş Ver

Ah bir ataş ver

Cigaramı yakayım

Sen salın gel

Ben boyuna bakayım

Uzun olur

Gemilerin direği

Ah çatal olur

Efelerin yüreği

Ah vur ataşı

Gavur sinem kor yansın

Arkadaşlar

Uykulardan uyansın

Uzun olur

Gemilerin direği

Ah çatal olur

Efelerin yüreği

Çemberimde Gül Oya

Çemberimde gül oya

Gülmedim doya doya

Dertlerim karıyorum

Günleri saya saya

Albeni kıyamam seni

Pembe gül idim soldum

Ak güle ibret oldum

Karşı karşı dururken

Yüzüne hasret kaldım

Al beni kıyamam seni

Avlu dibi beklerim

Vay benim emeklerim

Dümbeleği çala çala

Yoruldu bileklerim

Al beni kıyamam seni

Bana Yücelerden Seyreden Dilber

Bana yücelerden seyreden dilber

Siyah kirpiklerin ok mu cananım

İnsaf et yüzünü yüzüme dönder

Istırabın sonu yok mu cananım

Gönül sevdi benim günahım nedir

Yandım hasretine bunca senedir

Mecnun'un derdinden derdim fenadır

Istırabın sonu yok mu cananım

Bu dünya misaldir çatısız hana

Ebedi kalmadı şaha sultana

Deryanın içinden bir damla bana

Bu da Mahsuni'ye çok mu cananım

Türkçe Ders Notları ve Ödevleri tüm içeriği by http://turkcedersnotlarim.blogspot.com/ is licensed under a Creative Commons Attribution-Gayriticari-ShareAlike 3.0 Unported License.
Bu lisansın kapsamı dışındaki izinler http://turkcedersnotlarim.blogspot.com/p/hakknda.html adresinde mevcut olabilir.