Yatılı ve Gündüzlü İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Zorbalığa İlişkin Görüşleri

Yatılı ve Gündüzlü İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Zorbalığa İlişkin Görüşleri

GİRİŞ

Zorbalık güçlerdeki dengesizlikle ortaya çıkan bir tür planlı saldırgan davranışıdır. Çok çeşitli tanımları olmasına karşın en çok en sık kullanılan tanım Olweus’un (1987) tanımıdır:  “Bir kişi, diğer bir kişi veya kişiler tarafından kasıtlı, tekrarlı ve en azından bir süre devam eden olumsuz davranışlarla karşı karşıya bırakılıyorsa bu kişinin zorbalığa uğradığı söylenebilir”..Bu tanımda olumsuz davranışlar niyetli olarak bir kişiyi inciten, rahatsız eden veya bunu yapmaya teşebbüs eden davranışlar olarak açıklanmıştır ve böylelikle rastgele saldırgan davranışın zorbalıktan ayrılması sağlanmıştır (Griffin & Gross, 2004).

Zorbalıkta baskın kişi(ler) amaçlı (niyetli) olarak ve tekrarlı biçimde daha az baskın olan kişiye zarar verir(ler). Bu saldırgan davranış, fiziksel olarak (örneğin; tekmeleme, vurma) veya sözel olarak (örneğin; isim takma, bağırma) gerçekleşebilir. Doğrudan veya dolaylı olabilir. Doğrudan zorbalık vurma, itme, alay etme, tehdit etme ve diğerinin sahip olduklarına zarar verme gibi açık saldırıyla gerçekleşir. Dolaylı saldırganlık ise saldırgan ve kurbanın doğrudan karşılaşmasını gerektirmeyen sosyal gruptan dışlama, dedikodu yayma, utandırma, işletme, cep telefonu veya e-posta aracılığıyla rahatsız etme gibi davranışlar aracılığıyla gerçekleştirilir. Bu tür saldırganlık doğrudan saldırganlık kadar zarar vericidir, ancak psikososyal araştırma alanına son yıllarda girmiştir (Connor, 1988).  Zorbalık büyük olasılıkla insanlık tarihi kadar eski bir problemdir ve

araştırma sonuçları bu sorunun oldukça yaygın olduğunu göstermektedir.

Örneğin; zorbalık konusunda Norveç’te yirmi yıldan bu yana çalışan ve bu konuya ilk kez dikkat çeken Olweus, öğrencilerin %15’inin, bir başka deyişle

her yedi öğrenciden birinin zorba/kurban sorunlarına karıştığını belirlemiştir.

Bunların yaklaşık olarak %9’u kurban, %7’si ise diğerlerine düzenli olarak

zorbalık yapanlardır (Olweus, 1993). Olweus ve arkadaşları, zorba-kurban

problemlerini incelediklerinde, %3’ten biraz daha fazla oranda çocuğun haftada

bir veya daha fazla zorbalığa uğradığını, %2’den daha az bir oranda çocuğun

da başkalarına sık sık zorbalık yaptığını belirlemişlerdir. Toronto’da 1041

öğrenciyle yapılan çalışmada, o güne dek, bir ya da iki defadan fazla kurban

olan çocukların %12–15 arasında olduğu; diğer taraftan o güne kadar bir ya da

iki defadan daha fazla başkalarına zorbalık yaptığını rapor eden çocukların

oranının ise %7–9 arasında olduğu belirlenmiştir (Pepler & ark.,1994). Garrity

ve arkadaşları (1996), ortalama olarak bir sınıfta öğrencilerin 2/3’ünün

zorbalığa uğramaktan korktuklarını bildirmişlerdir. Lee’ye (1993) göre

A.B.D.’de her gün 160.000 çocuk korku nedeniyle okula gitmemektedir. Bu

ülkede lise öğrencilerinin %80’i, ilköğretim öğrencilerinin %90’ı okulda bir

şekilde zorbalığa uğradıklarını rapor etmektedir (Akt. Colvin & ark.,

 4  Ege Eğitim Dergisi 2007 (8) 1:1-18 

1998).Avustralya (Rigby & Slee, 1991), İngiltere (Whitney & Smith, 1993; Wolke

& ark., 2001), Avusturya (Klicpera & Gasteiger Klicpera, 1996; Akt. Veenstra &

ark., 2005:672), Finlandiya (Kumpulainen & ark., 1998; Kumpulainen &

Rasanen, 2000), Almanya (Wolke & ark., 2001) ve Amerika (Nansel & ark.,

2001)’da yapılan çeşitli çalışmalarda elde edilen % 15’ten % 25’e kadar ulaşan

zorbalık oranları da bu bulgularla örtüşmektedir. 

Zorbalar saldırgan ve baskın kişilerdir. Empati kurmada çok yetersizlerdir

ve davranışlarının diğerleri üzerindeki etkisini kestiremezler. Özsaygıları

yüksektir ve grupları diğer saldırgan çocuklardan oluşur. Akademik başarıları

ise beklenenin aksine düşük değildir (Colvin & ark.,. 1998). Zorbaların sert

disiplin teknikleri aracılığı ile ve bedensel ceza alarak yetiştirilmiş olduklarına

ilişkin araştırma bulguları vardır (Carney & Merrill, 2001). .  İlgi ve sıcaklıktan

yoksun ve saldırgan davranışların model alındığı bir ortam çocukta,

denetimsiz, saldırgan ve zorba davranışlarının oluşumu için zemin hazırlar

(Loeber & Stouthamer-Loeber, 1986;  Patterson, DeBaryshe & Ramsey, 1989;

Olweus, 1993). Benzer biçimde Olweus (1980) da anne-babaların kullandığı

saldırgan disiplin tekniklerinin ve ailelerin saldırganlığa gösterdiği hoşgörünün

çocukta saldırgan davranışın ortaya çıkması riskini arttırdığını savunmuştur

(Akt. Bidwell, 1997). Kimi çalışmalar da babalarının annelerine zorbalık

yaptığına tanık olan çocuklarda her tür saldırgan davranışın yüksek oranda

görüldüğünü ortaya koymaktadır (Jaffe, Wolfe & Wilson 1990). Ancak kimi

çocuklar doğaları gereği hareketli/atılgan olup zorbalığa eğilimli bir gelişim

gösterebilirler. Özellikle de erkek çocuklar, fiziksel gücünü akranlarıyla

karşılaştırarak bunu zorbalıkla birleştirebilir. Buna karşılık şüphesiz ki fiziksel

olarak ne kadar güçlü ve becerikli olsa da hiçbir zaman zorbalık yapmamış

erkekler vardır. Ayrıca okuldaki sosyal bağlam ve denetimin de zorbalık

problemlerinin sıklık ve şiddeti açısından çok önemli olduğu eklenmelidir. Her

ne kadar öğretmen ve yöneticiler, çocukların zorbalığa eğilimli olmasına neden

olan bireysel ve ailevi faktörleri kontrol edemeseler de, zorbalık problemleri

okuldaki uygun ortam, denetim ve müdahaleyle önemli ölçüde azaltılabilir

(Olweus, 1993). 

Kurbanlar sessiz, utangaç ve zorbalığa karşılık veremeyen, haklarını

savunamayan çocuklardır. Kurbanların fiziksel olarak zayıf, güvensiz, diğer

çocuklardan daha duyarlı, kaygılı, mutsuz ve çekingen olduğuna inanılır

(Marano, 1995; akt. Bidwell, 1997). Okulda arkadaş ve sosyal destekten yoksun,

fiziksel yetenek ve güç bakımından kendinden emin olmayan çocuklar kurban

olurlar. Kurbanların büyük çoğunluğu zorbayı tahrik edecek herhangi bir  şey

yapmazken, karşıdakini kızdırmaya ve uygun olmayan davranışlar göstermeye

eğilimli bir grup kurban daha vardır. Bu çocuklar tahrik etmeye eğilimli ve

sosyal becerileri yeterince gelişmemiş çocuklardır. Bu “tahrik edici kurbanlar

 Yatılı ve Gündüzlü İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Zorbalığa İlişkin Görüşleri  5

(provacative victims)” aynı zamanda kendilerinden güçsüz diğer çocuklara da

zorbalık yapmaya da kalkışırlar, bu yüzden de tahrik edici kurbanlar hem

zorba hem de kurbandırlar ve “zorba-kurban” olarak anılırlar (Olweus, 1993). 

Bir başka önemli grup vardır ki, onlar, ne kurban ne de zorba olmamasına

karşın, akranlarının zorbalığa uğradığını gören, zorbalıktan etkilenen ancak

çoğunlukla gözden kaçırılan seyirci konumunda olan çocuklardır. Öğrencilerin

ne zorba ne kurban olan % 70-80’lik bölümü izleyiciler olarak adlandırılır.

Zorbalıkta izleyiciler çok önemlidir, çünkü bunlar öğretmenden çok önce

kurban ve zorbaları bilirler. Bunlar zorbalığın şahitleridir ve kurbanın çaresizlik

kaygısını paylaşırlar. Kurbanın kendine güveninin azlığı açıkça görülebilirken

izleyicilerde bu durumun üstü kapalıdır (Carney, 2000). Seyirci, zorbalığı

başlatma veya kışkırtma girişiminde bulunmaz, ancak aynı zamanda zorbanın

sınıf ya da okuldan bir çocuğu yıldırmasına veya incitmesine yardım ederler,

çünkü bu ürkek çoğunluk zorbanın sessiz alkışlayıcıları görevini

üstlenmişlerdir. Ancak yine de zorbalık tüm çocukları olumsuz etkiler ve

seyirciler de kurbanlar gibi korkar veya kaygılanırlar (Juvonen, Graham &

Schuster, 2003).

Zorbalığın kısa ve uzun dönemdeki etkileri vardır. Williams ve arkadaşları

(1996) zorbalığa uğramanın uyku problemleri, gece işemesi, baş, mide ağrıları

ve kendini hep hasta hissetme ile ilişkili olduğunu bildirmiştir. Kurbanlar,

zorbalık nedeniyle korkak, huzursuz, kaygılı ve bunun sonucu öz-saygı

düzeyleri düşük olan, tipik olarak mutsuz çocuklardır. Zorbalıktan kaçmak için

sosyal ilişkilerden ve okuldan uzaklaşmaya kalkışabilirler (Limber, 2002). Bu

nedenle zorbalık çocuklar arasındaki ilişkileri en ciddi biçimde bozan davranış

biçimidir. Bu çocuklar duygularını öğretmenden saklamaya çalışırlar. Ancak

okul başarılarında gözlenen bozulma, okuldan uzaklaşma, depresyon, sosyal

çekingenlik, toplumsal ve psikolojik uyum problemleri öğretmen için uyarıcı

olmalıdır. Uç boyutta bazı zorbalık kurbanları da, zorbalığa uğramaktan

duydukları acıdan ötürü intihara bile kalkışırlar. 1980’lerin başlarında

Norveç’te zorbalığa uğrayan bir erkek çocuk intihar etmiştir. Sonuçta bu ve

benzeri trajik olaylar üzerine ülke çapında zorbalık karşıtı program

uygulamalarına başlanmıştır. Eliot ve Kilpatrick (1999) 1000 kurbanla

gerçekleştirdiği çalışma sonucunda bunların % 46’sının zorbalığa uğradığı için

intiharı düşündüğünü saptamıştır.

Kurbanları intihara kadar götüren zorbalık, sosyal, akademik ve duygusal

gelişimlerini engelleyecek boyutta psikolojik olarak onlara zarar vermektedir.

Kurbanlar için en iyisi en kısa sürede zorbalığın durdurulmasıdır. Ancak

zorbalar için tehlikeli olan uzun-dönemdeki sonuçların farkına varılması da

aynı derecede önem taşımaktadır. Zorbalar kavgacı, saldırgan yetişkinler

olmaya eğilimlidirler ve gelecekte çeşitli suç ve ceza biçimlerine yönelme

 6  Ege Eğitim Dergisi 2007 (8) 1:1-18 

olasılıkları yüksektir (Olweus, 1979; Robins,  1978; Loeber & Dishion, 1984).

Olweus’a (1991) göre sekiz yaşında arkadaşları tarafından zorba olarak

nitelenen çocukların suç işleme eğilimi 24 yaşında diğer çocuklardan altı kat, 30

yaşında ise beş kat fazladır. Çocukken zorba olanlar yetişkinliklerinde evde

şiddet kullanır ve çocuklarına da benzer biçimde davranırlar. Böylece onlar da

okulda zorba olurlar. Bu bir kısır döngüdür. Böylece çocuklar da zorba olma

yolunda ilerlerler. Hatta Dawkins ve Hill (1995), aşırı doz nedeniyle hastanede

tedavi altına alınan ergenlerin % 11’inin zorbalıkla ilişkisi olduğunu rapor

etmiştir.

Uzun dönemde beklenen bir diğer olumsuzluk da seyircilerle ilgilidir.

Özellikle de etkili müdahalelerin yapılmadığı durumda zorbalığın zorbaya

yönelik olumsuz bir sonucunun olmadığını gören seyirci çocukların da

gelecekte saldırgan davranış sergileme olasılıkları fazladır.

.Bu davranış biçimi yöresel ve geleneksel nitelikler taşır ve genellikle üstü

kapalı olarak yaşanır. Araştırma sonuçları, zorbalık yapılan kişilerin zorbalığa

uğradığını ailesine/yetişkinlere bildirmedikleri veya bunu onlara söylemek için

uzun süre beklediklerini göstermektedir. Bunun nedeni ise zorbalığa

uğrayanların, utanmaları, zorbaları rapor etmekten korkmaları ve bunları

yaparlarsa, ailelerinin onları zorbalığa uğradığı yerlerde (oyun bahçeleri, okul

koridorlarında, okula gidiş-dönüş yolunda) koruyamayacaklarından

korkmalarıdır (Callow, 1994). Oysa zorbalık ve yarattığı olumsuz etkilerin

önüne geçmede en etkili olabilecek kişi kuşkusuz öğretmenlerdir. Buna karşın

öğrenciler tarafından bildirilen zorbalığın sıklığı hemen daima

öğretmen/eğitimcilerin bildirdiği zorbalıktan daha yüksektir. Bu da

öğretmenlerin zorbalık olgusundan yeteri kadar haberdar veya duyarlı

olmadığını düşündürmektedir. Ayrıca kurbanlar eğitimcilerin zorbalığa tepki

vermekte çok yavaş kaldıklarını ve etkin bir rol almadıklarını belirtmektedirler.

Bu durumun olası nedenleri aşağıdaki gibi sıralanmıştır (Hoover & Oliver,1996;

Olweus, 1995; Garrity & ark.,1996):

* Öğretmenler öğrencilerin kendi problemlerini çözmeyi öğrenmeleri için

zorbalık durumunda müdahale etmemenin gerektiğine inanmaktadırlar.

* Kimi öğretmenler özellikle kimi karmaşık zorbalık durumlarına müdahale

ettiklerinde zor durumda kalabileceklerine ve kimseden destek

bulamayacaklarına inanırlar ve “Niye durduk yerde canımı sıkayım?” diye

düşünürler.

* Öğretmenler zorbalığı uzaktan izlediğinde öğrencilerin birbiriyle dalga

geçip eğlendiğini düşünebilir.

 Yatılı ve Gündüzlü İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Zorbalığa İlişkin Görüşleri  7

* Öğretmenler bu yaşantıların bir gelişim özelliği olduğunu düşünür. Erkek

çocuklarının erkek, kız çocuklarının da kadın olmayı böyle öğrendiklerine

inanır.

* Zorbalık olaylarının çoğu sınıfın dışında, koridor, kantin, bahçe ve servis

gibi yerlerde gerçekleşir. Bu nedenle öğretmenler durumdan haberdar

olmayabilir.

* Bazen öğretmenler durumu kurbanın davranışlarının doğal sonucu olarak

görür ve karışılmaması gerektiğini düşünürler.

* Bazı öğretmenler de zorbadan korkarlar. Bu nedenle duruma karışmamayı

tercih ederler.

Diğer yandan öğrenci raporları yatılı okullarda zorbalığın ciddi bir problem

olduğunu ortaya koymaktadır. Yatılı okullarda zorbalığa uğradığını

söyleyenlerin % 90’ı bunun gece yatakhanede ve çoğunlukla da hafta sonları

olduğunu rapor etmiştir.  (Callow, 1994). Zindi de (1994) yatılı okullarda

zorbalığın en yaygın olarak yatakhanede olduğunu, burayı oyun bahçesi,

tuvalet ve sınıfların izlediğini belirlemiştir. Zindi’ye göre bu problem çok

ciddidir çünkü burada çocuk zorbadan kaçamaz ve ailesinden yardım

isteyemez; bu nedenle de kendini yalnız çaresiz ve korunmasız hisseder. 

Okuldaki sosyal ortam, tüm öğrenci ve öğretmenler için yüksek standartlar

taşır ve bu ortamda tüm öğrencilerin sıcaklığa ve kabul edilmeye ihtiyacı

vardır. Yatılı okullar öğrencilerinin sorumluluklarını çok daha geniş kapsamlı

bir yaşam alanında taşırlar ve bu alandaki tüm gereksinmeleri karşılamakla

yükümlüdürler. Öğrencilere sıcak ve kabul edici ortam sağlamanın yolu ise

okulları saldırganlık içeren her türlü davranıştan arındırmaktır. Öğretmenlerin

saldırgan davranışlara bakışı, denetim ve müdahale  etmedeki becerileri

zorbalığa nasıl tepki vereceklerinin büyük ölçüde göstergesidir. Bunlara ek

olarak müfredat ve yönetsel politikaların bu konuya vereceği destekler de ayrı

bir önem taşımaktadır. Eğitim sistemi bu konuyu ciddiye almak zorundadır,

çünkü en basit yönüyle zorbalık, öğrenme ortamını olumsuz yönde etkiler.

Tüm bunların sonunda diyebiliriz ki okulları zorbalıktan arındırmak için neler

yapılabileceğini bir an önce tartışmaya başlamak ve yapılabilecekleri yaşama

geçirmek gereklidir. Fakat ilkin zorbalığın ülkemizdeki durumuna ilişkin net

bir tablo oluşturulmalıdır.

Araştırmanın Amacı

Bu çalışmanın amacı gündüzlü ve yatılı ilköğretim okullarında öğrenim gören

öğrencilerin zorbalığa uğrama oranları, uğradıkları zorbalık türleri, kurbanların

zorbalığa verdikleri tepkilerin, zorbalığı yapanların kim(ler) olduğunun,

 8  Ege Eğitim Dergisi 2007 (8) 1:1-18 

kurbanın zorbalığa uğradığı yerlerin ve kurbanın zorbalığı anlattığı kişilerin

belirlenmesi ve gündüzlü yatılı grupların bu açılardan karşılaştırılmasıdır. 

YÖNTEM

Araştırma Modeli: Bu araştırma genel tarama modeline dayanmaktadır.

Araştırma Grubu:  Araştırmaya  Bursa’da gündüzlü (n=140) ve yatılı (n=108)

ilköğretim okulunun 4., 5. ve 6. sınıflarında öğrenim gören öğrenciler

katılmıştır. Bursa  İl Milli Eğitim Müdürlüğü’nden alınan bilgiye göre her iki

okul da alt sosyo-ekonomik düzeyi temsil etmektedir. Aşağıdaki tabloda

katılımcıların dağılımı görülmektedir. 

Tablo 1. Araştırma Grubu

  Gündüzlü  Yatılı

  f  %  f  %

Cinsiyet        

        Kız  80  57.1  48  44.4

        Erkek  60  42.9  60  55.6

Toplam   140  100  108  100

Veri Toplama Aracı

Araştırmada Colorado Okul  İklimi Anketinin (Colorado School Climate

Survey) Türkçeleştirilmiş ve sadeleştirilmiş formu kullanılmıştır. Bu bilgi

toplama aracı bir zorbalık önleme programının parçası olarak Garrity, Jens,

Porter, Sager ve Short-Camilli (2000) tarafından geliştirilmiştir. Araç gerekli

iznin Willam Porter’dan e-posta aracılığıyla alınmasından sonra araştırmacı

tarafından Türkçe’ye çevrilmiş ve  İngilizce Öğretmenliği Anabilim Dalı’nda

görev yapan bir öğretim elemanı tarafından geri çevirisi yapılmıştır. Çeviri

sırasında ülkemizdeki okulların koşullarına göre kimi küçük değişiklikler

yapılmıştır. Örneğin “öğle yemeği salonu (lunch room)” “kantin” olarak

kullanılmıştır. Daha sonra eğitimde psikolojik hizmetler alanında doktora

derecesine sahip iki öğretim üyesi maddeleri incelemişler ve uygun

bulduklarını bildirmişlerdir. Bilgi formu, kurbanın ifadesiyle zorbalık türleri,

kurbanların zorbalığa verdikleri tepkiler, zorbalığı yapanların kim(ler) olduğu,

kurbanın zorbalığa uğradığı yerler, kurbanın zorbalığı anlattığı kişiler, seyirciye

göre zorbalık türleri, seyircinin zorbalığa karşı yaptıkları, öğrencilerin

kendilerini güvende hissettiği yerler, öğrencilerin okul iklimi hakkındaki

görüşleri ve öğrencilerin zorbalıkla ilgili görüşlerini belirlemeye yönelik

ifadelerden oluşmaktadır. Bu çalışmada ise değişkenler sadeleştirilerek

öğrencilerin son bir ay içinde haftada bir kez veya daha fazla, karşılaştıkları

 Yatılı ve Gündüzlü İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Zorbalığa İlişkin Görüşleri  9

zorbalık türleri ve sıklığı, zorbalığı yapanların kim(ler) olduğu, kurbanın

zorbalığa uğradığı yerler, kurbanların zorbalığa verdikleri tepkiler, ve kurbanın

zorbalığı anlattığı kişiler araştırılmıştır. Katılımcıların zorbalık türlerini içeren altı

maddeye ilişkin görüşleri için hesaplanan Cronbach Alfa güvenirlik katsayısı .81

olarak belirlenmiştir

Verilerin Toplanması ve Analizi

Uygulama öğrencilere sınıflarında araştırmacı tarafından yapılmıştır.

Uygulamaya başlamadan önce öğrenciler, araştırma konusu hakkında

bilgilendirilmiştir. Öğrencilerden okul adlarını, sınıf düzeylerini ve

cinsiyetlerini yazmaları istenmiştir. Uygulamanın bir sınav ya da test olmadığı

ve bu nedenle isimlerine de ihtiyaç duyulmadığı özellikle belirtilmiştir. Ayrıca

verecekleri yanıtların gizliliği konusunda öğrencilere güvence verilmiştir. 2006

yılının Mayıs ayında gerçekleştirilen uygulama 20–30 dakika sürmüştür.

Verilerin analizinde gündüzlü ve yatılı ilköğretim öğrencilerinin uğradığı

zorbalık türleri, zorbalığı yapanlar ve zorbalığın olduğu yerlerin oranları

arasında fark olup olmadığını belirlemek için Kay-Kare testi yapılmıştır.

Zorbalığa uğrayan kurbanın yaptıklarının ise yüzdeleri hesaplanmıştır. 

BULGULAR

Çalışmanın bu bölümünde zorbalık türleri, zorbalığı yapanların kim(ler)

olduğu, kurbanın zorbalığa uğradığı yerler, kurbanların zorbalığa karşı

tepkileri ve kurbanın zorbalığı anlattığı kişilere yönelik verilerin analizinden

elde edilen bulgulara yer verilmiştir. 

Tablo 2. Gündüzlü ve yatılı ilköğretim öğrencilerinin uğradığı zorbalık türleri ve

oranları

Geçen ay boyunca haftada bir veya daha fazla

Gündüz

(%)

Yatılı

(%)

p

Diğer çocuklar bana kötü sözler söylediler, alay

ettiler veya isim taktılar. 

64.6  71.6  <.001

Diğer çocuklar bana vurdu veya tekmeledi.  52.5  59.3  <.01

Diğer çocuklar yaptıkları şeylerde beni aralarına

almadılar.

33.4  37.8  <.05

Diğer çocuklar benim hakkımda doğru olmayan

hikayeler anlattılar.

30.8  33.9  2.195

Diğer çocuklar bana ait olan şeyleri aldılar.  34.6  25.5  <.001

Diğer çocuklar beni canımı acıtmakla veya

eşyalarımı almakla tehdit ettiler.

27.4  27.1  .022

Gündüzlü ve yatılı ilköğretim öğrencilerinin uğradığı zorbalık türleri ve

oranlarını gösteren Tablo–2 incelendiğinde;

 10  Ege Eğitim Dergisi 2007 (8) 1:1-18 

Her iki grupta da öğrencilerin en az ¼’ünün herhangi bir zorbalık türüne

uğradığı; en çok yapılan zorbalık türünün sözel zorbalık (kötü söz söyleme,

alay etme, isim takma) olduğu; bunu ikinci olarak fiziksel zorbalığın (vurma

veya tekmeleme) izlediği; yatılı öğrencilerin eşyaların izinsiz alınması ve tehdit

etme zorbalık türlerinin dışındaki zorbalık türlerine gündüzlü ilköğretim

öğrencilerine oranla daha fazla maruz kaldıkları görülmektedir. 

 

 Tablo 3. Zorbalığı Yapanların Oranları

Gündüz (%)  Yatılı (%)

 p

Kız   29.5  22.9  <.001

Erkek   55.5  65.8  <.001

Bir grup  25.1  32.1  <.001

Tablo 3’de zorbalığı yapanların kim ya da kimler olduğu görülmektedir.

Bulgularda hem gündüzlü hem de yatılı ilköğretim öğrencileri arasında

zorbalığı en yüksek oranlarda erkek öğrencilerin yaptığı rapor edilmiştir.

Ayrıca zorbalığı yapan erkek öğrencilerin oranlarının yatılı öğrencilerde

gündüzlü öğrenim görenlere oranla anlamlı düzeyde daha yüksek olduğu

görülmektedir. Zorbalık yapan kız öğrencilerin oranı ise gündüzlü ilköğretim

okulunda yatılı ilköğretim oranlarına göre anlamlı düzeyde daha yüksek

bulunmuştur. Bir grup tarafından yapılan zorbalık oranlarının da kız öğrenciler

tarafından yapılan zorbalık oranlarına yakın olduğu söylenebilir. Ancak grup

tarafından yapılan zorbalıkta da yine yatılı öğrencilerin oranı gündüzlü

öğrenim görenlere oranla anlamlı düzeyde yüksektir.

Tablo 4. Zorbalığın Olduğu Yerlerin Oranı

Gündüz

(%)

Yatılı

(%)

 p

Sınıfta  48.1    44.5    2.606

Bahçede  47.3    65.5    <001

Koridorda  29.1    30.1    .239

Okul yolunda  24.5    27.7    2.65

Tuvalette  13.7    19.1    <.01

Kantinde  13.9    15.7    1.284

Zorbalığın olduğu yerleri gösteren dağılıma bakıldığında, genel olarak her

iki okul grubunda zorbalığın olduğu yerlerin oranlarının birbirine yakın

 Yatılı ve Gündüzlü İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Zorbalığa İlişkin Görüşleri  11

olduğu görülmektedir. Bu dağılımda zorbalığın olduğu yerler arasında bahçe

ve tuvalette yaşanan zorbalık oranlarının yatılı okul öğrencilerinde gündüzlü

ilköğretimde öğrenim görenlere oranla anlamlı düzeyde yüksek (p<.001 ve

p<.01) olduğu görülmektedir. Bunların yanı sıra her iki grupta da zorbalığın

olduğu yerler arasında ilk üç sırada bahçe, sınıf ve koridorlar yani okul ortamına ait

yerler bulunmaktadır. 

Tablo 5. Kurbanın Zorbalığa Verdikleri Tepkilerin Oranları

  Gündüz

(%)

Yatılı

(%)

 p

Okuldaki bir yetişkinden yardım aldım  49.4  48.1  .338

Diğer bir çocuktan yardım aldım.  27.9  29.8  .879

Bunu yapana vurdum, tekmeledim veya ittim.  17.5  18.0  .085

Çocuğa durmasını söyledim.  49.1  51.1  .800

Çocuğa benim hakkımda söylediği şeyi kabul ettiğimi

bildirdim.

25.4  20.4  <.01

Çocuktan uzak durdum, böylelikle beni incitemeyecek veya

alay edemeyecek.

43.3  58.8  <.001

Annemden-babamdan (ailemden) yardım aldım.  52.3  51.8  .050

Aldırmadım ve yürüyüp gittim.  40.3  53.3  <.001

Ben de kötü şeyler söyledim, alay ettim veya isim taktım.  18.2  13.0  <.01

Komik şeyler söyleyerek veya yaparak çocuğu durdurmaya

çalıştım

31.5  30.2  .396

Daha iyi hissetmek için kendi kendimle konuştum.  29.7  40.0  <.001

Hiçbir şey yapmadım.  42.2  43.6  1.424

İlköğretim öğrencilerinin zorbalığa verdikleri tepkiler arasında ailesinden ve

okuldaki bir yetişkinden yardım almanın ilk iki sırada yer aldığı görülmektedir.

Ancak bu yardımı aldığını söyleyen öğrencilerin yanında “Hiçbir şey yapmadım”,

“Çocuktan uzak durdum, böylelikle beni incitemeyecek veya alay edemeyecek” ve

“Aldırmadım ve yürüyüp gittim” maddelerini işaretleyenlerin oranları da oldukça

yüksektir (% 40). Bu bulguların yanı sıra “Ben de kötü şeyler söyledim, alay ettim

veya isim taktım”  maddesine katılanlar gündüz grubunda anlamlı düzeyde

yüksektir.

 12  Ege Eğitim Dergisi 2007 (8) 1:1-18 

Tablo 6. Kurbanların Zorbalığa Uğradığını Anlattığı Kişilerin Oranı

  Gündüz

(%)

Yatılı

(%)

 p

Bir arkadaşıma  44.0  52.6  <.001

Anneme veya babama  38.8  35.2  2.779

Hiç kimseye  24.01  10.8  <.001

Okuldaki bir yetişkine  14.8  9.8  <.001

Bir başkasına  14.3  5.6  <.001

Tablo 6’ya bakıldığında, kurbanların zorbalığa uğradığını en çok anlattığı

kişilerin arkadaşları ve ailesi olduğu görülmektedir. Yatılı öğrencilerde

arkadaşına anlatma oranları gündüzlü öğrenim gören gruba oranla anlamlı

düzeyde daha yüksek bulunmuştur. Ayrıca dağılımda zorbalığın anlatıldığı

kişiler arasında yer alan “Okuldaki bir yetişkin”in oranları (gündüzlü: % 14.8

ve yatılı: % 9.8) ile Tablo-5’te “Okuldaki bir yetişkinden yardım aldım”

maddesine yönelik oranların (gündüzlü:% 49.4 ve yatılı:% 48.1) birbiriyle

örtüşmediği görülmektedir. 

TARTIŞMA VE SONUÇ

140 gündüzlü ve 108 yatılı olmak üzere toplam 248 ilköğretim öğrencisi ile

gerçekleştirilen bu çalışmada öğrencilerin zorbalığa uğrama oranları,

uğradıkları zorbalık türleri, kurbanların zorbalığa verdikleri tepkiler, zorbalığı

yapanların kim(ler) olduğu, kurbanın zorbalığa uğradığı yerler ve kurbanın

zorbalığı anlattığı kişilerin oranları belirlenmiş ve gruplar birbirleriyle

karşılaştırılmıştır. Bulgular bir bütün olarak değerlendirildiğinde son bir ay

içinde haftada bir veya daha fazla değişik zorbalık türlerine uğradıklarını rapor

edenlerin oranının en düşük % 25,5; en yüksek de % 71,6 olduğu

görülmektedir. Bu bulgu ilköğretim okullarında zorbalığın sıklığı hakkında bir

fikir vermektedir. Bir başka ifadeyle öğrencilerin en az ¼’ü, en fazla da ¾’ü

zorbalığa uğradığını rapor etmektedir. Bu oranlar alan yazınıyla

karşılaştırıldığında oldukça yüksek görünmektedir. Örneğin; Olweus (1991),

130.000 okul öğrencisi ile gerçekleştirdiği çalışmasında öğrencilerin %5-9’unun

düzenli olarak zorbalığa uğradığını rapor etmiştir. Avusturalya’da Rigby

(1997), 25.000 okul çocuğu ile çalışarak yedi öğrenciden birinin haftada en az bir

kez zorbalıkla karşılaştığını yazmıştır. Zimbabwe’de Zindi (1994), öğrencilerin

% 16’sının sık sık ve % 18’inin haftada bir kez zorbalığa uğradığını

raporlaştırmıştır. Perry, Kusel ve Perry (1988) A.B.D.’de kurban durumunda

olma oranının %10 olduğunu söylerken bu oran Kanada’da %8 olarak

belirlenmiştir. Juvonen Juvonen, Graham ve Schuster (2003) A.B.D.’deki ilk ve

 Yatılı ve Gündüzlü İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Zorbalığa İlişkin Görüşleri  13

ikinci öğretim okullarındaki öğrencilerin % 20-30’unun zorbalıkla bir biçimde

ilişkili olduğunu, bunun da 10 milyon çocuk anlamına geldiğini ifade etmiştir.

Genel olarak kültürlerarası sıklık oranlarının birbirlerine benzer olduğu

söylenebilir. Öte yandan  İngiltere’de yapılan bir çalışmanın sonuçları 11–16

yaşlarındaki 4700 çocuğun % 75’inin fiziksel olarak zorbalığa uğradığını ortaya

koymuştur (Glover & ark., 2000). A.B.D.’de Hazler’in (1996) çalışmasında

öğrencilerin % 75’i zorbalığa uğradığını bildirmiştir ki, bu oranlar bu

çalışmanın bulgularıyla tutarlılık göstermektedir. 

Diğer çocukların kendilerine kötü sözler söyledikleri, alay ettiklerini veya

isim taktıklarını, bir başka deyişle sözel zorbalığa uğradıklarını söyleyenlerin

oranı her iki grupta da en üst düzeydedir ve yatılı öğrenci grubunda gündüzlü

gruptan anlamlı düzeyde yüksektir. İkinci sırayı fiziksel zorbalık almaktadır ve

bu zorbalık türü de yatılı grupta önemli düzeyde yüksek olarak temsil

edilmektedir. Bu bulgular her iki cins için de alay etme, isim takma biçimindeki

sözel zorbalığın en sık rastlanan zorbalık türü olduğunu, bunu fiziksel

zorbalığın izlediğini rapor eden kimi araştırma bulgularıyla paralellik

göstermektedir (Richter & ark., 2000; Seals & Young, 2003; Zindi, 1994).

Oldukça sık rastlanan bir zorbalık türü olarak gruptan dışlama da yatılı

öğrencilerde anlamlı düzeyde yüksektir (p<.05). Bu bulgu, yatılı öğrenciler

arasında gruplaşmanın ve belki de çetelerin varlığına dikkat çekiyor olabilir.

Başkalarının eşyalarını alma, bir başka deyişle hırsızlık da hiç

azımsanmayacak bir orandadır ve gündüzlü öğrencilerde anlamlı ölçüde

yüksektir. Bunun nedeni yatılı öğrencilerin birbirlerinin eşyalarını tanımaları,

bu nedenle de aldıkları başkalarına ait eşyayı rahat kullanamamaları olabilir.

Oysa gündüz grubundaki öğrenciler diğerinin eşyasını aldığında bunu

yaşamının diğer alanlarında rahatça kullanabilir.

Her iki grupta da erkek öğrenciler zorba olarak daha yüksek oranda

bulunmuştur. Yatılı grupta bu oran anlamlı düzeyde yüksektir. Bu bulgular

alan yazınıyla örtüşmektedir. Olweus (1995), erkeklerin kızlara göre daha

yüksek oranda zorba olarak nitelendiklerini bildirmiştir. Carney ve Merrell

(2001), gerek zorba gerek kurban olarak erkeklerin daha sık rapor edildiğini

yazmıştır. Demaray ve Malecki’nin (2003) çalışmasında da zorbaların daha çok

erkek olduğu bulunmuştur. Salmivalli ve Nieminen (2002) 1062 ilköğretim

öğrencisiyle yaptıkları araştırmada, erkek öğrencilerin tüm saldırganlık

değişkenlerinde kızlardan anlamlı düzeyde yüksek puanlar aldıklarını

belirlemişleridir. Kepenekçi ve Çınkır (2006) da erkeklerin kızlardan daha çok

fiziksel zorbalık kullandığını rapor etmiştir. Grup olarak yapılan zorbalığın da

yatılı grupta anlamlı olarak yüksek bulunması bu grupta çeteleşme olasılığına

dikkat çekmektedir.

 14  Ege Eğitim Dergisi 2007 (8) 1:1-18 

Her iki grupta da zorbalığın olduğu yerlerin oranlarının birbirine yakın

olduğu görülmektedir. Ancak zorbalık yatılı grupta bahçede dikkat çekecek

ölçüde yüksektir. Gündüz grubunda ise zorbalığın en sık karşılaşıldığı alan

sınıftır. Bunu bahçe izlemektedir. Koridor ve kantinlerde zorbalık görece

düşüktür. Bunun nedeni, öğretmenlerin bu alanlarda nöbetçi olarak bulunması

olabilir. Bahçede de kuşkusuz nöbetçi öğretmen görevlidir, ancak öğrenci

sayısının çokluğu iyi bir denetimi engellemektedir. Sınıfta zorbalığın bu kadar

yüksek oranda olması alan yazınıyla tutarlı görünmemektedir. Örneğin; Ziegler

ve Rosenstein-Manner’in (1991) çalışmasında öğretmenler zorbalığın sırasıyla

bahçe, koridor, sınıf ve kantinde ortaya çıktığını ifade etmişler ve bu öğrenci

görüşleriyle de paralel bulunmuştur. Zindi (1994), yatılı okullarda zorbalığın en

yaygın olarak yatakhanede olduğunu, burayı oyun bahçesi, tuvalet ve sınıfların

izlediğini belirlemiştir. Diğer araştırma sonuçlarıyla karşılaştırıldığında, bu

çalışmada, sınıfta gerçekleşen zorbalığın sık rapor edilmesi öğretmen

denetiminin yetersizliği ile yorumlanabilir. Tuvalet de denetimin zayıf olduğu

bir alandır ve yatılı grupta bu alandaki zorbalığın anlamlı biçimde yüksek

olmasının nedeni bu öğrencilerin ders dışı saatlerde de zamanlarını okulda

geçiriyor olmaları olabilir. Aynı zamanda tuvalet, yatakhanede hemen hiç

denetlenmeyen bir bölgedir.

Yatılı grup % 58,8 gibi çok yüksek bir oranda zorbalığa uğradığında

zorbadan uzak durduğunu, böylelikle kendisini incitemeyeceğini ve alay

edemeyeceğini belirtmiştir ve bu oran gündüzlü gruptan önemli ölçüde

yüksektir. Gündüz grubu en yüksek oranda (% 52,3) anne-babasından yardım

aldığını ifade etmiştir. Yatılı grupta da bu maddeye ilişkin oran yüksektir

(%51,8). Bunu okuldaki bir yetişkinden yardım alma izlemektedir. Ancak

bunların yanında “Hiçbir  şey yapmadım”, “Çocuktan uzak durdum, böylelikle beni

incitemeyecek veya alay edemeyecek” ve  “Aldırmadım ve yürüyüp gittim”

maddelerini işaretleyenlerin oranlarının da %40’larda olması, zorbalığa

uğrayan öğrencilerin azımsanmayacak derecede büyük bir kısmının zorbaya

karşı kendini herhangi bir  şekilde savunamadığının da göstergesidir. Bu

bulguların yanı sıra gündüz grubunda anlamlı biçimde yüksek görünen ancak

her iki grupta da ortalama olarak % 15’lerin (% 18,2 - % 13) üzerinde

saptanan“Ben de kötü şeyler söyledim, alay ettim veya isim taktım” ve “Bunu yapana

vurdum, tekmeledim veya ittim” tepkileri ilköğretim çağındaki zorba-kurbanları

işaret etmekte olabilir. 

Kurbanın zorbalığa uğradığını kime anlattığına ilişkin soruya verilen

yanıtlar eğitim sistemimiz hakkında da bir kesit sunmakta olabilir. Bu maddeye

verilen cevaplar her iki grupta “Bir arkadaşıma anlattım” seçeneğinde

yoğunlaşmıştır (% 44-% 52,6) ve bu oran yatılı grupta anlamlı biçimde

yüksektir. Yatılı grubun zorbalığa uğradığını çoğunlukla bir arkadaşına

 Yatılı ve Gündüzlü İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Zorbalığa İlişkin Görüşleri  15

anlatmayı tercih etmesinin nedeni büyük olasılıkla ders ve ders dışı saatlerde

sürekli beraber olmalarıdır. Her iki grupta da ikinci sırayı “Anne-babama

anlattım” seçeneği almaktadır. Üçüncü sırayı “Hiç kimseye anlatmadım” diyen

öğrenciler almakta, bunlar içinde de gündüzlü grup yatılılardan anlamlı

biçimde yüksek görünmektedir. “Okuldaki bir yetişkine” zorbalığa uğradığını

anlattığını söyleyenler dördüncü sıradadır ve oranları oldukça düşüktür (%

14,8-% 9,8). Yatılı grubun oranı ise gündüzlülerden anlamlı ölçüde düşüktür.

Bu bulgular özellikle yatılı grup için düşündürücüdür. Yatılı öğrenciler anne-

babalarını sık görmemelerine karşın zorbalığa uğradıklarını  okuldaki bir

yetişkinden çok daha yüksek oranlarda ailesine söylemeyi tercih etmiştir. Oysa bu

çocuklar en iyi olasılıkla sadece hafta sonları ailelerini görebilmektedirler. Bu

nedenle öğretmenleriyle kuracakları iletişim onlar için ayrı bir önem

taşımaktadır. Ancak bu ilişkinin yeterince sağlıklı kurulamadığı açıktır.

Bu sonuçlar, ilköğretim okullarında yaşanan zorbalık olayları hakkında

öğretmenlerin farkındalık ve sorun çözme düzeylerindeki yetersizlik olarak

yorumlanabilir. Zorbalık uzun dönemde  şiddet ve suça yönelik davranışlarla

karşımıza çıkacak bir süreçtir. Zorbalıkla baş etmenin en ekonomik yolu henüz

ortaya çıkmadan önlenmesidir. Bu konuda çocukların denetimi en önemli

önceliktedir. Okulda, özellikle de oyun alanlarında ve koridorlardaki denetim

yetersizliği de bireysel olarak zorbalık problemi olan çocukları

desteklemektedir. Aynı  şekilde öğretmenlerin zorbalığa yönelik olarak

başvurdukları uygun olmayan müdahaleler de ayrı bir önem taşımaktadır. Bu

anlamda okulları zorbalıktan arındırmanın en etkili yolu öğretmenlerin

eğitimidir. Ülkemizde okuldaki, ailedeki ve sokaktaki  şiddetin

olumsuzluklarının tartışıldığı günümüzde zorbalıkla ilgili yeterince çalışma

yoktur. Bu çalışmaların artması kuşkusuz daha net bir tablo ortaya çıkaracak ve

konunun önemine dikkat çekecektir.

 16  Ege Eğitim Dergisi 2007 (8) 1:1-18 

KAYNAKÇA 

Bernstesin, J.Y. & Watson, M.W. (1997). Children who are targets of bullying,Journal of

Interpersonal Violence, 12(4): 483-498.

Bidwell, N.M. (1997). The Nature and Prevalence of Bullying in ElementarySchools SSTA

Research Centre Report.

Carney, J.V. (2000). Bullied to death: Perceptions of peer abuse and suicidal behavior

during adolescence. School Psychology International, 21, 44-54.

Carney, A.G. & Merrell, K. W. (2001). Bullying in schools: Perspectives on understanding

and  preventing an international problem. School Psychology International, 22:364-382.

Colvin, G.   Tobin, T.   Beard, K.   Hagan, S. &   Sprague, J. (1998). The school bully:

Assessing the  problem, developing  interventions and future research

directions, Journal of Behavioral  Education, 8(3), 293-319.

O'Connor, K.  (1988)  Play Therapy.  Perspectives.  Fresno, CA: Cedar Vista Hospital.

Dawkins, J and Hill , P (1995). Bullying: another form of abuse? In David TJ (ed.) Recent

 Advances in Pediatrics 13. Edinburgh, 103-122.

Demaray MK, Malecki CK (2003) Importance ratings of socially supportive behaviors by

children and adolescents.School Psychology Review 32(1): 108-132.

Eliot, M. & Kilpatrick, J. (1999). “KIDSCAPE” Survey of Young offenders, 1994 in How

to stop bullying: A KIDSCAPE Training Guide. Erişim:

http://www.kidscape.org.uk/assets/downloads/kslongtermeffects.pdf

Garrity, C., Jens, K., Porter, W., Sager, N., & Short-Camilli, C. (1996). Bully-proofing your

 school: a comprehensive approach. National School Safety Center News Journal, 20-23.

Garrity, C., Jens, K., Porter, W., Sager, N., & Short-Camilli, C.  (2000). Bully-proofing

 your school:  A Comprehensive Approach for Elementary School. Chapter

Three: Colorado School Climate  Survey, Elementary School Student Report

p.55-61. Second Edition. Longmont, CO: Sopris  West.

Glover, D., Gough, G., Johnson, M. & Cartwright, N. (2000). Bullying in 25 secondary

 schools:  Incidence, impact and intervention. Educational Research, 42(2), 141-156.

Griffin, R.S. & Gross, A.M. (2004). Childhood bullying: Current findings and

futuredirections for research. Aggression and Violent Behavior, 9: 379-400.

Hazler, R.J. (1996) Bystanders: an overlooked factor in Peer on Peer abuse. The Journal for

the  Professional Counsellor, 11(2), 11-23.

Hoover, J. H., & Oliver, R. O. (1996).  The bullying prevention handbook: A guide for

 principals,teachers, and counselors. Bloomington, IN: National Educational

Service.

Jaffe P.G., Wolfe, D.A., & Wilson, S.K. (1990). Children of battered women. Newbury Park,

 CA:Sage.

Juvonen, J., Graham, S. & Schuster, M.A. (2003). Bullying Among Young Adolescents:

The  Strong, the Weak and the Troubled, Pediatrics, 112(6), 1231-1237.

Kepenekçi, Y. & Çınkır,  Ş. (2006). Bullying among Turkish high school students. Child

Abuse &  Neglect. 30(2), 193-204. 


Türkçe Ders Notları ve Ödevleri tüm içeriği by http://turkcedersnotlarim.blogspot.com/ is licensed under a Creative Commons Attribution-Gayriticari-ShareAlike 3.0 Unported License.
Bu lisansın kapsamı dışındaki izinler http://turkcedersnotlarim.blogspot.com/p/hakknda.html adresinde mevcut olabilir.